Maoistowska szaroburość

„Maoistowska szaroburość”, czyli o uniformizacji społeczeństwa chińskiego podczas rządów Mao Zedonga

Milena Zębik 12/09/2022

Studiujmy prace Przewodniczącego Mao, słuchajmy rad Przewodniczącego Mao, kierujmy się wskazaniami Przewodniczącego Mao, bądźmy godnymi bojownikami Przewodniczącego Mao ~ Lin Biao

Pekin, Brama Niebiańskiego Spokoju, a z niej na turystów i przypadkowych przechodniów spogląda Mao Zedong. W Państwie Środka obdarzony trudną do zrozumienia dla ludzi z Zachodu czcią. Człowiek, który odpowiedzialny jest za śmierć ponad 45 milionów obywateli własnego państwa ( i to zaledwie w ciągu 4 lat), znajduje szczególne miejsce w sercach Chińczyków. Fiasko polityki Przewodniczącego w zestawieniu z przywróceniem chińskiej dumy narodowej, zdaje się w ogóle nie być istotne. Wraz z narodzinami Mao jako „Wielkiego Wodza” Chińskiej Republiki Ludowej, umarły nie tylko chińska wartość intelektualna, polityka zagraniczna czy nadzieja demokratyzacji, ale także moda. Moda, która po latach władzy mandżurskiej, dopiero co zaczęła rozkwitać. W pierwszych dekadach XX w. Chińczycy nosili zachodnie garnitury, wieczorami zamieniając melonik na cylinder. To także w czasach Republiki Chińskiej pojawiło się qipao – w formie, jaką dziś znamy. Jednak wraz z proklamowaniem Chińskiej Republiki Ludowej w 1949r. „szaroburość” definitywnie wstąpiła na miejsce koloru i elegancji.

Moda w Chinach po 1949 r. stanowi odbicie prowadzonej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Tuż po przejęciu władzy Komunistyczna Partia Chin zdecydowała się „oprzeć na jednej stronie”, a więc na budowaniu sojuszu ze Związkiem Radzieckim, przy jednoczesnym objęciu pozycji wrogiej względem Stanów Zjednoczonych. W związku z tym Mao Zedong ogłosił masową kampanię „uczenia się od Związku Sowieckiego”, co miało doprowadzić do zmiany sposobu myślenia Chińczyków i zakotwiczania w nich „postępowego światopoglądu”, a także kopiowania radzieckiego stylu życia. Dopóki więc trwała przyjaźń chińsko-sowiecka, dopóty społeczeństwo Chińskiej Republiki Ludowej inspirowało się modą z ZSRR. Magazyny w Państwie Środka coraz bardziej przypominały te zza północnej granicy, ukazując wizerunki kobiet, które śmiało można było określić „modnymi”. Początek lat 50-tych XX w. w Chinach to szczyt popularności ubiorów w stylu radzieckim, szczególnie liening fu – dwurzędowego garnituru przepasanego w talii – oraz bulaji – wzorzystej sukni z kołnierzem, spinanej paskiem. Sytuacja uległa zmianie wraz ze śmiercią Józefa Stalina, którego następcą został Nikita Chruszczow (pomijając niedługi okres, gdy stanowisko Sekretarza Generalnego KC KPZR piastował Gieorgij Malenkow). Mao nie darzył nowego przywódcy Związku Radzieckiego sympatią, toteż wraz z coraz silniejszymi ambicjami uczynienia z ChRL lidera bloku komunistycznego, przyjaźń chińsko-sowiecka zawisła na włosku. Punktem kulminacyjnym okazała się być przemowa Chruszczowa podczas XX Zjazdu KPZR w 1956r., kiedy wygłosił referat „O kulcie jednostki i jego następstwach”. Sowiecki przywódca skrytykował Stalina i stworzony przez niego system, oparty na terrorze, pysze i deifikacji własnej osoby. Przemówienie to wywołało poruszenie na całym świecie, a już z pewnością w Chińskiej Republice Ludowej, której przewodniczący traktował postać Józefa Stalina jako swojego mentora, geniusza, natchnienie i wzór do naśladowania.

Koniec przyjaźni chińsko-radzieckiej pokrył się niejako z realizacją wielkich planów Mao – Wielkiego Skoku Naprzód czy Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej. Wówczas modę w Chinach kształtowały dwa czynniki – po pierwsze, strach przed jakimkolwiek wyróżnianiem się, po drugie, promowanie przez partię uzewnętrznienia ideałów politycznych. Chińska rzeczywistość w czasach rządów Mao Zedonga stała się podłożem do uniformizacji. Piętnowany indywidualizm poniekąd zmusił społeczeństwo ChRL by szafy w każdym domu zapełniono tzw. Mundurkami Mao. Ubiór ten stanowił zmodyfikowaną formę zhongshan zhuang – stroju wylansowanego przez Sun Yat-sena. Według jednej z wersji, pierwszy prezydent Republiki Chińskiej udał się do zachodniego krawca stacjonującego przy Ulicy Nankińskiej w Szanghaju, by ten przerobił jego japoński kostium w mundur z rozpinaną na przodzie dopasowaną kurtką ze stójką. Charakterystycznymi cechami zhongshan zhuang były: wysoki, wywinięty kołnierz; cztery kieszenie z klapką (dwie mniejsze umieszczone na wysokości klatki piersiowej oraz dwie duże na dole kurtki); kieszenie schowane wewnątrz mundurka oraz zapięcie na pięć lub siedem guzików. Uważa się, że cztery kieszenie miały symbolizować cztery zasady postępowania: przyzwoitość, sprawiedliwość, uczciwość i poczucie wstydu. Każdy z pięciu guzików wyrażał po kolei administrację, prawodawstwo, sądownictwo, egzamin i nadzór. Mundurek Mao pozwalał nie tylko wtopić się w chiński tłum, ale także ułatwiał funkcjonowanie w nim. Noszenie mundurka traktowano jako publiczne wyrażenie swojego poparcia dla myśli socjalistycznej, dlatego Chińczycy sięgali po to narzędzie, nawet jeśli prawdziwie wyznawane idee i wartości były inne.

W 1958 r. ogłoszono Wielki Skok Naprzód – kampanię, która dzięki rozwojowi przemysłu i rolnictwa miała przekształcić zacofane Chiny w światową potęgę. Nacisk położono przede wszystkim na wytop stali, produkcję węgla, energii elektrycznej oraz ziarna. Ostatni z tych elementów doprowadził także do ogłoszenia przez rząd ChRL tzw. Kampanii Walki z Czterema Plagami – wróblami, szczurami, komarami oraz muchami. Ten absurdalny plan przyczynił się do masowego wybijania ptactwa, które rzekomo wyjadało produkowane ziarno. Zachwiany łańcuch pokarmowy doprowadził do ogromnego rozmnażania się owadów, które zaczęły niszczyć, znikome i tak, plony. W czasie trwania Wielkiego Skoku Naprzód chińskie społeczeństwo zostało skupione w komunach ludowych, których zaledwie rok po rozpoczęciu kampanii było 26 tysięcy. Wówczas pojęcie „mody” nie wykraczało ponad po stokroć cerowanych ubrań, najczęściej z drugiej ręki, których jedyną istotną cechą miała być wygoda. W 1961 r. wprowadzono kartki na większość wyrobów tekstylnych – zaczął obowiązywać przydział 2,5 metra bieżącego materiału i 500 gram bawełny rocznie. Jedyną dostępną powszechnie tkaniną była tzw. wełna patriotyczna, wykonana z resztek nici i niewielkiej ilości dobrej gatunkowo wełny. Po klęsce Wielkiego Skoku Naprzód i pięciu latach tzw. „okresu uregulowania” , podczas którego realne przewodnictwo znalazło się w rękach pragmatyków (Liu Shaoqi, Zhou Enlaia oraz Deng Xiaopinga), Mao podjął kolejną próbę umocnienia swojej władzy. W 1966 r. ogłosił rozpoczęcie Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej, która miała na celu odrodzenie Chin oraz chińskiej myśli politycznej poprzez wyplenienie wszelkich patologii systemu (starych ideałów, obyczajów, przyzwyczajeń oraz starej kultury). W przebiegu rewolucji kulturalnej niezwykle istotny udział miała chińska młodzież, formowana w odziały Czerwonej Gwardii (chin. Hong Weibing). Pod hasłem: bunt jest sprawą słuszną hunwejbini rozprawiali się z burżuazją i inteligencją poprzez przemoc psychiczną, a nierzadko też fizyczną. Czerwonogwardziści atakowali kobiety, które swoim wyglądem zwracały ich uwagę – zabierano im ubrania, malowano twarz czerwoną szminką, a niekiedy nawet golono głowę. W grudniu 1966 r. hunwejbini zorganizowali w Pekinie wystawę, podczas której zaprezentowali ponad dwa miliony skonfiskowanych w ciągu czterech miesięcy ubrań, wśród których znalazła się ogromna ilość qipao – sukni, uznawanej za tradycyjny ubiór ludności Han. Jednym z najsłynniejszych działań czerwonogwardzistów był atak na Wang Guangmei – żonę prezydenta Liu Shaoqi. Kobieta uznana za zbyt elegancką i wykształconą została zmuszona do założenia zbyt małego wówczas qipao, które miała na sobie podczas podróży z mężem do Indonezji. Z wielkim naszyjnikiem ze splecionych piłeczek do tenisa stołowego na szyi, została publicznie poniżona. Sami czerwonogwardziści nosili, jakże by inaczej, uniformy – zielone, ciemno niebieskie lub szare, wraz z czerwoną opaską na ramieniu. Strój ten nawiązywał do munduru wojskowego i stanowił niejako definicję mody chińskiej w czasie Rewolucji Kulturalnej. Nierozłącznym atrybutem rewolucjonistów była czerwona książeczka – zbiór cytatów Mao sporządzony przez Lin Biao. Z czasem czerwonogwardziści zaczęli umieszczać myśli przewodniczącego na swoich ubraniach – najczęściej w formie haftu.

Wpływ na chińską modę, ale także kulturę i sztukę, miała Jiang Qing – żona przewodniczącego Mao należąca do tzw. bandy czworga. W latach 70-tych za jej rozkazem uległ zmianie repertuar teatrów i oper, w których tradycyjne sztuki zastąpiono treściami silnie ideologicznymi. Jiang Qing zapragnęła stworzyć rewolucyjny, narodowy strój damski, który byłby odpowiedzią dla męskiego zhongshan zhuang. W 1974 r. żona Mao zleciła uszycie sukni, której charakterystyczny dół składał się ze stu zakładek z haftem przedstawiającym kwiaty moreli japońskiej. Inicjatorka pomysłu robiła więc wszystko by spopularyzować swój projekt, gdy ten trafił do sklepów. Jednym z zabiegów było przymusowe noszenie sukni przez kobiety związane z chińskimi teatrami i operami, a także przez uczennice, które witały ważnych gości na lotniskach. Cały projekt okazał się jednak fiaskiem, bowiem młode Chinki zdecydowanie chętniej ubierały mundur, który oddawał ducha rewolucyjnych czasów Chińskiej Republiki Ludowej.

Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna trwała w teorii do 1969 r., jednak w oficjalnych chińskich opracowaniach jej koniec datuje się na 1976r. – rok śmierci Zhou Enlaia i Mao Zedonga, a także moment aresztowania bandy czworga. Wiadomość o odejściu przewodniczącego wiązała się z poczuciem niepewności – przez ostatnie dekady Chiny kształtowała nie tylko głoszona przez niego ideologia czy sposób sprawowania władzy, lecz kraj ten w każdym aspekcie przepełniony był jego obecnością. Śmierć Mao dawała jednak nadzieję na wprowadzenie zmian i odbudowanie gospodarki państwa chińskiego po wielu kampaniach zakończonych klęską. Co najważniejsze, moment ten wyznacza ważną cezurę przemian polityczno-gospodarczych i związanych z nimi przeobrażeń w zwyczajach modowych Chińczyków.

_____________________________________________________________________________________________________

Źródła

Dikötter F., Looking back on the Great Leap Forward, “History Today”, Vol. 66 Issue 8, 2016

Gawlikowski K., ChRL: Epoka Mao, Polityka. Pomocnik Historyczny, nr 5, 2022

Jacoby M., Chiny bez makijażu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2021

Wyjątki z dzieł Przewodniczącego Mao Tse-tunga, Maoistowski Projekt Dokumentacyjny, 2012

Zębik M., Moda i ideologia: ewolucja chińskiej mody w perspektywie przemian w polityce wewnętrznej i zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2021